“Nieuwkomer” Vleeshal is terug in de BIS met Rituals of Care

“Ik vind het interessant om te zien hoe er iets uit een perfomatieve praktijk kan ontstaan, wat ook op een andere manier kan functioneren. Daar ben ik wel meer over gaan nadenken, nu ik in Middelburg zit. Want als er geen performance is, wat is het dan?” Aan het woord is Roos Gortzak, die inmiddels zes jaar aan het roer staat van Vleeshal. Binnen haar artistieke programmering heeft Gortzak het format van de ‘performance als tentoonstelling’ omarmt en zoekt ze met kunstenaars als Cally Spooner, Simone Forti, Noa Eshkol, Lili Reynaud Dewar en Paul Maheke naar nieuwe stappen. Kunstenaars van verschillende generaties, die zich in Middelburg vrij voelen om de conventies van dans en performance overboord te gooien. 

Na forse bezuinigingen in Middelburg — de gemeente kreeg financiële problemen doordat ze voor de economische crisis veel te veel bouwgrond had gekocht — kwam Vleeshal eind 2015 in lastig vaarwater terecht. Om te kunnen overleven werd een van de twee locaties afgestoten, het team ingekrompen en het verzamelbeleid on hold gezet. Sinds de jaren negentig verzamelde Vleeshal kunstwerken die deel uitmaken van haar tentoonstellingen. De collectie is momenteel ondergebracht bij het M HKA in Antwerpen. Wat bleef was de artistieke kwaliteit van de programmering en een voortdurende drang om samen met kunstenaars het experiment op te zoeken. Gortzak legt uit: “We hebben ervoor gekozen om in te krimpen tot de kern van onze activiteiten, om van daaruit weer te kunnen groeien.”

Deze strategie lijkt te worden beloond nu Vleeshal na jarenlange afwezigheid weer terug is in de BIS, en een stralende Gortzak vooruit kijkt naar bijzondere samenwerkingen met internationale kunstenaars als de Braziliaanse Cibelle Cavalli Bastos, Guatemalteekse Vivian Suter, en de Mexicaanse Freddie Mercado. Kunstenaars die zich in hun vaak uitbundige werk verhouden tot onderwerpen als ecologie, identiteit, lichamelijkheid, zichtbaarheid en onzichtbaarheid. Onder de titel Rituals of Care richt Gortzak zich op ‘collectieve praktijken’, ‘performances als tentoonstelling’ en ‘experimentele tentoonstellingsvormen op het snijvlak van dans, theater, beeldende kunst en literatuur’. 

Met Rituals of Care lijkt Gortzak aan te sluiten bij een wijdere tendens in de hedendaagse kunst waarbij ruimte wordt gegeven aan kunstpraktijken die nieuwe vormen van en onverwachte mogelijkheden voor ‘samenzijn’ onderzoeken, en zich hierbij vaak kritisch verhouden tot bestaande institutionele en maatschappelijke structuren. Rituals of Care is ontleend aan een serie performances die in 2019 in de Berlijnse Martin Gropius Bau van start ging. CONNECT, BTS: Rituals of Care in Berlijn is onderdeel van een wereldwijd initiatief dat is opgezet door de Zuid-Koreaanse boyband BTS, om de publieken van beeldende kunst en popcultuur met elkaar samen te brengen. De uitwisseling tussen Gropius Bau directeur Stephanie Rosenthal, curator Noémie Solomon en BTS art director Daehyung Lee resulteerde in een programma van performances waarin spirituele praktijken, de performance als medium, genezing en verschillende lichamelijke staten werden verbonden aan de geschiedenis en ruimtelijke eigenschappen van het gebouw, dat in de Tweede Wereldoorlog zwaar beschadigd raakte en sinds 1978 langzaam weer wordt opgebouwd en gerenoveerd. 

In Middelburg is de keuze voor performance en site-specific werk in lijn met de geschiedenis van Vleeshal. Al sinds eind jaren zestig presenteert Vleeshal een sterk multidisciplinair programma, met een wisselwerking tussen nieuwe muziek, dans, beeldende kunst en performance. Kunstenaars als Daniel Buren, Krijn Giezen, Marina Abramović en Vito Acconci lieten zich eerder inspireren door de uitgesproken, historische ruimte van Vleeshal en zochten hierbij letterlijk de grenzen van de tentoonstellingsruimte op. Deze multidisciplinariteit en het verkennen van artistieke grenzen vormden de belangrijkste redenen voor Gortzak om te solliciteren als directeur. Met haar manier van werken sluit zij aan bij hoe de bijzondere architectuur van Vleeshal kunstenaars blijft inspireren tot het maken van nieuw werk en het doorbreken van bestaande artistieke praktijken.

Op de vraag hoe haar werk in Middelburg Gortzak zelf heeft beïnvloed, laat ze weten dat ze bij Vleeshal meer ruimte ervaart om ook als curator het experiment op te zoeken. “Je durft makkelijker te falen, omdat er minder mensen mee lijken te kijken met het werkproces dan misschien in de Randstad het geval is. Hoewel je natuurlijk wel altijd op zoek blijft gaan naar hoe je een succes kunt realiseren voor de kunstenaar.” Hierbij weet Gortzak ook vaak goed wat níet werkt. Zo werd een Middelburgse rugbyspeler die auditie deed voor een performance van Cally Spooner snel de deur gewezen, omdat hij ondanks zijn enthousiasme te onervaren in het leven was. “Het stuk van Cally ging onder andere over strijd en liefde, dan moet je op zijn minst één gebroken hart hebben gehad.” Ook het ‘naleven’ van de projecten in Middelburg heeft haar aandacht, waarbij ze met kunstenaars kijkt op welke manier aan een project dat bij Vleeshal startte bij andere instelling in binnen- of buitenland vervolg kan worden gegeven. De tentoonstellingen in Middelburg vormen daarnaast regelmatig aanleiding voor het realiseren van kunstenaarspublicaties, die vaak in samenwerking met buitenlandse collega’s tot stand komen.

Door de rijksbijdrage vanuit de BIS wordt Vleeshal in staat gesteld om kunstenaars realistische honoraria te bieden en meer medewerkers aan te trekken, om zo het concept van ‘care’ ook op het team en de organisatie zelf toe te passen. Lange tijd werd onder teveel druk door een te klein team zorg gedragen voor de ambitieuze plannen van Gortzak en haar kunstenaars. De zeer welkome ondersteuning zal onder meer worden ingezet voor bredere communicatie en marketing en meer publieksbemiddeling, om de band met de Middelburgers blijvend te versterken.

Een grote uitdaging voor Gortzak blijft het omdenken over hoe je meer publiek bereikt, dat

anders dan in grotere steden niet vanzelf in grote getale komt. Dit doet ze door bijvoorbeeld andere ervaringen aan te bieden. Zoals het in je eentje met een zaklamp de tentoonstelling in het donker bezoeken, met het gevolg dat er een enorme rij buiten ontstond, die “aan een performance met wachtende mensen van Roman Ondák” deed denken. Ook heeft ze aandacht voor nieuwe formats voor een lokaal nomadisch programma dat op onverwachte plekken in Middelburg opduikt. De publieksprogramma’s So You Don’t Get Lost in the Neighborhood (2017- 2018) en Rooms of Now (2019-2020) ontwikkelde Vleeshal om meer lokaal publiek op een laagdrempelige manier met hedendaagse kunst in aanmerking te doen komen. In de eerste reeks verzorgden hedendaagse kunstenaars interessante excursies naar bijzondere plekken in Zeeland; bij de tweede reeks maken zij nieuwe kunstwerken bij Middelburgers thuis. 

Haar voorgangers, Lorenzo Benedetti en eerder Rutger Wolfson, verlieten na respectievelijk zes en acht jaar Middelburg om hun vleugels elders uit te slaan. Zelf denkt Gortzak nog niet aan vertrekken; na een jarenlange strijd voor het voortbestaan van Vleeshal kan ze samen met haar team eindelijk weer met volle teugen genieten van wat mogelijk is en zich voluit richten op de kunst. De door de coronacrisis uitgestelde tentoonstelling Midnight van Sandra Mujinga maakt haar opwachting in september. Bijkomend voordeel van deze verschuiving: de kunstenaarspublicatie, een samenwerking met Bergen Kunsthall, is al klaar. Ook het werk van Mujinga wordt gekenmerkt door het gebruik van een breed spectrum aan media, en biedt een kritische blik op de sociale en digitale contouren van communicatie. Mujinga verhoudt zich door zich te richten op mechanismes rondom zichtbaarheid in een neoliberale samenleving tot discussies over representatie binnen performance en theater. De (gekleurde) huid en grenzen tussen ons en wat om ons heen is worden in haar werk op een in Gortzaks woorden “dreigende, maar tegelijk troostrijke” manier naar voren gebracht.